با ما در این مقاله همراه باشید تا به دنیای زیبا و جذاب فرش های ایرانی سری بزنیم. تنوع فراوان در طرح های فرش ایرانی نشان از خلاقیت و هنر مردم جای جای سرزمین ما دارد. ما در این مقاله معروف ترین دسته بندی فرش ایرانی را معرفی می کنیم و ویژگی های طرح های مختلف فرش ایرانی را معرفی خواهیم کرد.
طبقه بندي فرش هاي ايراني
نقوش فرش ايران و نگاره هاي تزييني آن و از همه مهمتر مفاهيم بنيادي و شايد هم راز آميز آنها ، از جمله مباحث تخصصي فرش ايران مي باشد که در طي چند دهه ي اخير بسيار مورد توجه قرار گرفته است .
از برکت بسياري از اين مطالعات در برخي موارد رمز پردازي و نماد گرايي نقوش فرش ايران نيز آشکار گشته و نتايج حاصله افزون بر ساير دلايل، بر ارزشهاي هنري فرش ايراني افزوده است ، قبل از پرداختن به مباحث جديدي که در طي سالهاي اخير براي طبقه بندي فرشهاي ايران مورد توجه قرار گرفته و همچنين مروري بر نظريات کارشناسان غربي در مورد نقشه هاي فرش ايران ، به معرفي يک طبقه بندي قديمي از طرحهاي فرش ايران مي پردازيم که بيش از دو دهه از عمر آن مي گذرد و مي توان گفت امروزه مورد توجه و استفاده اغلب طراحان و توليد کنندگان فرش قرار گرفته و در مدارس و دانشگاهها نيز به عنوان طبقه بندي اصلي طرحهاي فرش ايران معرفي مي گردد .
در خصوص طبقه بندي صحيح و اصولي طرح هاي فرش ايران و همچنين مباني بنيادي آن تا چند سال اخير کار چنداني صورت نگرفته بود ، اما به تدريج مطالعات انجام شده به ويژه توسط کارشناسان و محققين ايراني که متاسفانه هنوز از طرفداران زيادي برخوردار نيست، مي رود تا دنياي جديدي را از طبقه بندي علمي – هنري – طرح هاي فرش ايران را ارائه دهد .
در اين طبقه بندي بدون توجه به دلايل شکل گيري و پيدايش طرحها و نقش ها و حتي ريز نقش هاي مورد استفاده در فرش ، فقط با توجه به نوع آرايه ها و تزيينات طرح و همچنين اشکال تقليدي به کار رفته و حتي با توجه به نوع تقسيم بندي متن فرش و جاي گيري اشکال و تصاوير در آنها به دسته بندي طرح هاي فرش ايران پرداخته اند و سپس با قياس کليه ي طرح هاي ساير فرش ها و توجه به وجوه مشترک طرح در هر فرش با طبقه بندي مذکور ، به اصطلاح تمامي طرح هاي فرش ايران را در اين فهرست گنجانيده اند. در اينجا با اين طبقه بندي آشنا مي شويم .
بر اساس اين طبقه بندي طرح هاي فرش ايران به 19 دسته اصلي طبقه بندي و هر يک نيز به چند شاخه ي کوچکتر تقسيم مي گردند که عبارتند از:
فرش های طرح افشان
در اين طرح کليه ي بند ها و نگاره هاي فرش پيوستگي و ارتباط کاملي دارند به نحوي که به نظر مي رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن قلم از کاغذ بر نداشته و يک ارتباط مداوم بين قسمتهاي مختلف نقش بوجود آورده ، به عبارت ساده تر همان گونه که از نام نقوش اين گروه پيداست ، تمامي گل و برگ ها و بند هاي موجود در طرح ، در متن فرش پراکنده و افشان شده اند . طرحهاي افشان اصولاً به گونه اي طراحي مي شوند که هيچ يک از گل و برگها قرينه نداشته و اصول قرينه نگاري در آن وجود ندارد . انواع مختلف طرح هاي افشان عبارتند از : افشان دسته گلي ، افشان حيوان دار ، افشان ختايي و ...
فرش های طرح اسليمي
قالب اصلي اين طرح بر مبناي گردش هاي منظم و بغايت سنجيده ي بند هاي اسليمي است . از آنجايي که اسليمي خود داراي انواعي است لذا با توجه به نوع و شکل آن نيز مي توان طرح هاي اسليمي را طبقه بندي نمود . معروفترين طرح آن ، اسليمي جهان اژدر است . در اين نوع اسليمي به دو شاخه تقسيم شده و حالتي شبيه به فکين اژد ها را به وجود مي آورد . انواع مختلف طرح هاي اسليمي عبارتند ار : اسليمي بندي ، اسليمي افشان ، اسليمي لچک و ترنج
فرش های طرح شاه عباسي
اساس کليه طرح هاي شاه عباسي بر مبناي کاربرد گل معروف شاه عباسي در اين طرح است . در اين طرحها گل هاي شاه عباسي به همراه بندهاي ختايي و گاه تلفيق آنها با اسليمي ها ، انواع مختلفي از نقوش فرش را ارائه مي دهند . انواع طرح هاي اين گروه عبارتند از : لچک و ترنج شاه عباسي ، افشان شاه عباسي ، شاه عباسي درختي ، شاه عباسي شيخ صفي ، شاه عباسي جانوري و ...
فرش های طرح آثار باستاني و ابنيه اسلامي
کليه ي طرح هايي که ملهم از نقوش و اشکال تزييني بناها ، عمارات و کاشي کاري هاي آنها مي باشند در اين گروه جاي دارند . البته طراحان فرش در برخي از طرح هاي اصلي نقوش اين بناها حسب سليقه ي خود تغييراتي را وارد نموده اند اما ساختار و تشابه اصلي طرح فرش با طرح اصلي بنا کاملا حفظ گرديده است .
معروفترين طرح هاي اين گروه عبارتند از :
گنبد مسجد شيخ لطف الله ، سردر امامزاده محروق ، گنبد مسجد امام ، تخت جمشيد ، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و ...
فرش های طرح بته اي (بته جقه)
کليه طرح هاي اين گروه بر مبناي کاربرد بته جقه است و به انواع و اقسام مختلف به تزيين متن و حاشيه فرش با بته جقه ها مي پردازد . انواع مختلف طرح هاي بته جقه اي که هر يک به گونه اي شيوه يافته اند عبارتند از : بته ميري ، بته خرقه اي ، بته قلمکار، بته کردستاني و ...
فرش های طرح اقتباسي
گفته مي شود اغلب طرح هاي اين گروه شباهت زيادي با طرح هاي فرش مناطق مرزي ايران و کشورهاي همسايه و حتي ساير کشورها دارد و به همين دليل آنها اقتباسي مي نامند مانند طرح هاي معروف به قفقازي و گوبلني
فرش های طرح واگيره اي (بندي)
طرح اصلي آن به گونه اي است که سراسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به قطعات منظم تقسيم شده و هر قسمت توسط خطوط و يا بند هايي به قسمت همجوار مي پيوندد و به اين ترتيب از به هم پيوستن اين قسمت ها و بند هاي آنها کل طرح بوجود مي آيد . طرح هاي اصلي اين گروه عبارتند از : بندي اسليمي ، بندي خشتي ، بندي ترنجدار ، بندي شير و شکري ، بندي شاخه گوزني ، بندي دسته گلي ، بندي مينا خاني و...
فرش های طرح درختي
در طرح هاي اين گروه درخت و درخچه هاي کوچک و بزرگ به ويژه به صورت انفرادي ترکيب اصلي را تشکيل داده اند و با اجزاي ديگري ترکيب شده اند. معروفترين طرح هاي اين گروه عبارتند از : درختي سبزيکار ، و درحتي حيواندار.
فرش های طرح شکار گاهي
بنياد اصلي اين گروه از طرحها نمايش صحنه هاي شکار و شکار گاه است . به نحوي که در قسمتهاي مختلف طرح يک سوار کار با وسيله اي همانند تير و کمان يا نيزه مشغول شکار آهو و يا ساير جانوران است .
فرش های طرح ترکمن
طرح هاي ترکمن همگي در گروه نقوش هندسي قرار دارند و به صورت ذهني بافته شده اند . معروفترين طرح هاي ترکمن در ايران که در اين گروه نام برده مي شوند ،عبارتند از : غزال گز، قاشقي، آخال و ...
فرش های طرح ماهي در هم
طرح ماهي در هم از قديمي ترين و رايج ترين طرح هاي فرش ايران است . اين طرح اغلب به صورت يک واگيره مي باشد و بافنده همان واگيره را در طول و عرض فرش تکرار مي کند . در اين طرح يا واگيره يک حوض به صورت لوزي با چهار برگ – ماهي در اطراف آن مشاهده مي شود .
طرح ماهي در هم در نقاط مختلف ايران به نامهاي مختلفي مشهور است . مهمترين انواع آن عبارتند از :
ماهي فراهان ، ماهي زنبوري ، ماهي کردستان و ريز ماهي
فرش های طرح گل فرنگ
کليه طرح هاي اين گروه بر مبناي گلهاي طبيعي بويژه گل رز با رنگهاي بسيار روشن نظير زرد ، آبي و سرخ مي باشد . انواع طرحهاي گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بيجار ، گل فرنگ دسته گلي گل فرنگ گل و بلبل ، لچک و ترنج گل فرنگ ، افشان گل فرنگ و ...
فرش های طرح قابي (فرش خشتي)
متن فرش در اين طرح ها به قسمتها يا قابهاي مختلفي تقسيم گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ هاي مختلفي تزيين شده است . معروفترين طرحهاي قابي عبارتند از: قابي بختيار و قاب قراني
فرش های طرح گلداني
ويژگي اصلي اين طرح وجود يک يا چند گلدان در اندازه هاي مختلف است که تمام متن فرش را مي پوشاند . اما اغلب طرحهاي گلداني داراي گلداني بزرگ در يک طرف فرش هستند که شاخه هاي گل هاي آن تمام متن فرش را مي پوشاند . معروفترين طرحهاي گلداني عبارتند از :
گلداني هزار گل ، گلداني محرابي ، گلداني ظل السطاني
فرش های طرح محرابي
طرح اصلي در اين گروه بر مبناي محراب است . همان مکاني که در مساجد ، مکان نمازگذاران امام جماعت است . در اين طرحها معمولا محراب را با تزييناتي از قبيل قنديل ، گلدان ، و حتي درخچه هاي کوچک مي پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستونهاي بزرگي که سقف محراب بر روي آن قرار دارد نشان مي دهند انواع طرحهاي اين گروه عبارتند از : محرابي قنديلي ، محرابي گلداني ، محرابي درختي
فرش های طرح ايلي و عشايري
اين طرح ها عموما توسط عشاير ايران بافته مي شوند و اغلب نگاره ها و تزيينات طرح ملهم از ذهن قاليبافان است . در اين طرح ها قرينه بودن چندان معنا ندارد و ختي همين ويژگي و سادگي نقوش از عوامل اصلي زيبايي طرح هاي اين گروه است . طرح هاي فرش عشاير قشقايي ، شاهسون ، بلوچ و ... در اين گروه جاي مي گيرند .
فرش های طرح محرمات
در اين طرح کل متن فرش از جهت طولي به چند رديف موازي تقسيم ميگردد و درون اين رديفها با نگاره هايي همچون بته جقه ، انواع اسليمي و يا ختايي و گل و برگهاي ديگر تزيين مي گردد . به عبارت ديگر متن فرش به صورت راه راه مي باشد ، محرمات بته جقه اي معروفترين طرح اين گروه است.
فرش های طرح هندسي
همان گونه که از نام طرح هاي اين گروه پيداست ، کليه نقوش اين گروه به صورت هندسي و با استفاده از خطوط زاويه دار به وجود مي آيند . مهمترين انواع طرحهاي هندسي عبارتند از :
هندسي کف ساده ، هندسي جوشقان ، هندسي خاتم شيراز ، هندسي لچک و ترنج و هندسي قابي
فرش های طرح تلفيقي
طرح هاي اين گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرح هاي مختلف بوجود آمده است و دهها و بلکه صدها نوع از آن را مي توان در ميان مناطق مختلف ايران مشاهده کرد . برخي از طرح هاي تلفيقي به جهت تلفيق زيبا و صحيح نقوش مختلف از جذابيت بالايي برخوردارند . اما برخي از آنها ناشي از تلفيق نابهنجار چند طرح مي باشند . گونه هاي مختلفي از طرحهاي تلفيقي را مي توان نام برد مانند لچک و ترنج تلفيقي ، تلفيقي دسته گلي ،تلفيقي گل فرنگ ، تلفيقي هندسي و ...
دیگر طبقه بندی های طرح هاي فرش ايرانی
آنچه که شرح آن رفت در واقع يک طبقه بندي ساده و قديمي از طرحهاي فرش ايران بود که هم اکنون نيز مورد استفاده بسياري از طراحان و حتي کارشناسان فرش قرار مي گيرد . عده اي تغييرات خاصي در اين طبقه بندي به وجود آورده اند و تعداد اين گروه را به 20 الي 25 گروه گسترش داده اند .
عده اي ديگر شيوه ي به اصطلاح علمي تري را در پيش گفته اند و گروههاي اصلي را به دو يا سه طرح اصلي تقسيم نموده اند .
يک گروه را را طرحهاي الهام يافته از طبيعت دانسته اند و گروه دوم را طرحهايي مي دانند که علت اصلي بوجود آمدن آنها خلاقيت هنري بوده ، به اصطلاح عامل خلق آنها بشر بوده است مانند طرحهاي مشهور به ابنيه تاريخي ، طرحهاي ذهني عشايري ، طرحهايي که به نام شهر ها شهرت يافته اند و طرحهاي تلفيقي ، سپس کليه طرحهايي را که قبلا نام برده شد در ذيل هر يک از اين دو گروه قرار مي دهند .
اما صرف نظر از نحوه ي تقسيم بندي ، اغلب اينان تحت تاثير همان گروهاي اصلي نام برده شده قرار داشته و هر يک به شيوه ي ديگري سعي داشته اند همان طبقه بندي قديمي را به شکل جديدي ارائه نمايند و به همين دليل است که در نام گذاري طرحهاي اصلي و گروهاي فرعي هر يک ، تفاوت خاصي مشاهده نمي شود .
